De geschiedenis, opkomst en ontwikkeling van whisky

Whisky is de populairste gedestilleerde drank ter wereld. De drank is in de loop der eeuwen in ontwikkeling gebracht door monniken en ambitieuze vakmensen. De ontwikkeling kent belangrijke gebeurtenissen als samengevoegde koninkrijken en burgerlijke opstanden. Denk bijvoorbeeld aan de Amerikaanse whiskey-opstand, de drooglegging en de Volstead Act, de opkomst en ontwikkeling van Japanse whisky en de ontdekking van Uisge Beatha. Het is daarom ook niet vreemd dat de whiskywereld een mooie, lange en interessante geschiedenis rijk is.

Inhoud

• De oorsprong van destilleren
• De geschiedenis van whisky in de beginfase - Uisge Beatha
• De ontwikkeling en populariteit van whisky
• De Amerikaanse whiskey-opstand
• De perfectie van de blend whisky en de wijndruifluis
• De Volstead Act en de drooglegging in Amerika
• Hoe de Japanse whisky de wereld veroverde
• Innovatie uit de whiskymarkt
• Niet alleen mensen drinken whisky

Voordat er verwarring ontstaat over de spelling, is het handig om toe te lichten wanneer het whisky en wanneer het whiskey is. De spelling van whiskey met ‘e’ is zoals de Ieren en Amerikanen de drank noemen. In de rest van de wereld (grote whiskylanden als Schotland, Japan, Canada en bij ons in Nederland) wordt whisky zonder ‘e’ geschreven.

De oorsprong van destilleren

Aangezien whisky gemaakt wordt door middel van de scheikundige techniek genaamd destilleren, is het wellicht eerst interessant om te kijken naar waar dit vandaan komt. Destilleren bestond al voordat whisky werd gemaakt. De Arabieren waren de eersten die bedachten dat destilleren gebruikt kon worden om alcoholische dranken mee te maken. Zij maakten echter nog geen whisky. Zij maakten een drank genaamd Al-Koh’l (het verfijnde). Dit is een alcoholische drank gemaakt van o.a. water en bloemen.

Ierse monniken waren onder de indruk van dit ingenieuze brouwproces en brachten de techniek in de 12e eeuw na Christus mee naar Ierland. Echter waren het niet alleen de Ierse Monniken die destilleren bij de Arabieren hadden afgekeken. De Russen waren eind 13e eeuw ook al onder de indruk geraakt. Ze begonnen te experimenteren met onder andere water en aardappelen. Dit heeft geleid tot de uitvinding van wodka. De Spanjaarden hebben het destilleren meegenomen naar Mexico. Daar begonnen ze uit onder andere Suave Tequila te maken. Verder waren er nog de Fransen die zo de Cognac in de wereld hielpen, Rum in de Caraïben die populair werd onder slaven en de Nederlanders en Engelsen die zich richtten op Jenever.

De geschiedenis van whisky in de beginfase - Uisge Beatha

De Ierse Monniken begonnen te experimenteren met de mogelijkheden achter deze techniek. Uiteindelijk begonnen de monniken in het Keltische tijdperk een drank op basis van water en gerst te brouwen die behoorlijk op whisky leek. Het was ontzettend sterk en ruw en werd nooit lang gerijpt. Deze drank werd dan ook oorspronkelijk gebruikt als medicijn bij de behandeling van veelvoorkomende zaken zoals verlammingen of de pokken. Dit werd daarom Aqua Vitae genoemd.

Aqua Vitae werd in het Gaelic ‘Uisge Beatha’ genoemd. Dit is vrij vertaald naar ‘water of life’ of wel ‘levenswater’. Het woord ‘uisge’ kon men nergens echt goed uitspreken. Daarom werd er een 'f' voor gezet en werd het ‘fuisce’, wat ongeveer zo zou moeten klinken als het woord ‘whisky’. De ‘e’ in ‘Uisge’ heeft geleid tot de ‘e’ in de Ierse schrijfwijze van ‘whiskey’ toen de Britten Ierland veroverden.

Het oudste nog resterende bewijs van het bestaan van whisky dateert uit Schotland uit de 15e eeuw. In 1494 had de koning een bestelling gedaan voor genoeg mout om vijfhonderd flessen Aqua Vitae te laten maken. Dit betekent dat de Ierse monniken Uisge Beatha verder in Europa hebben geïntroduceerd, zoals in dit geval in Schotland.

De ontwikkeling en populariteit van whisky

Het gebruik van whisky als wondermiddeltje van de monniken werd een halt toegeroepen toen Henry VIII de koning was tussen 1509 en 1547. Hij hief het klooster op en stuurde de monniken weg. Omdat zij toen werkloos waren, begonnen zij whisky te maken en te verkopen. Dit heeft er toe geleid dat de bevolking zelf thuis ook whisky begon te maken. De bevolking begon steeds meer het plezier en genot van whisky in te zien naar mate er meer mee geëxperimenteerd werd. Oefening baart kunst. De kunst van het whisky stoken begonnen steeds meer mensen te leren en te perfectioneren. Vooral in Schotland werd de drank steeds populairder en in grotere hoeveelheden gestookt voor de markt in het hele gebied dat nu Groot-Brittannië wordt genoemd.

In het begin van de 18e eeuw werden de koninkrijken Engeland en Schotland samengevoegd onder één (Engelse) koning. Er werden nieuwe wetten ingesteld die tot hogere belastingen voor whiskymakers zonder vergunning leidden. Het gevolg ervan was dat mensen stiekem gingen stoken. Door dit ’s avonds en ’s nachts te doen, viel de rook en damp niet op. Hierdoor kreeg whisky de bekende bijnaam Maneschijn.

Smokkel, chaos en schaarste

Een groot deel van de whiskyproductie was stiekem en mocht eigenlijk niet bestaan. Om een beeld te geven bestonden er in 1780 in Schotland acht officiële legale destilleerderijen en zo’n 400 illegale. In een periode van zo’n 150 jaar waren dan ook bijna dagelijks gevechten tussen smokkelaars en stokers en de Engelse en Schotse regeringen. Schotse whisky werd inmiddels internationaal zo gewaardeerd, dat een wereldwijde schaarste zich voordeed. Hierdoor kon Schotse whisky als een waardevol betaalmiddel dienen in deze rumoerige periode op whiskygebied.

Deze lange strijd eindigde in 1823 toen nieuwe hervormingen zorgden voor een wet waarmee legalisatie mogelijk was. Deze ingreep zorgde voor een verjonging in de geschiedenis van de whiskyproductie. Technische innovaties door heel Ierland en Schotland zorgden voor betere kwaliteit whisky, gemaakt op nieuwere en snellere manieren. Een van die op dat moment nieuwe methodes was de zogeheten ‘Continuous Still’, die werd bedacht door Robert Stein en veel later gepatenteerd door Aeneas Coffey.

De Amerikaanse whiskey-opstand

Ierse kolonisten namen de kunst van het whiskey maken mee naar Amerika in de eerste helft van de 18e eeuw. Whisky – wat ze net als in Ierland schreven als ‘whiskey’ – werd ook hier in korte tijd heel erg populair. Ook in de Verenigde Staten schoten de whiskystokerijen in aantallen omhoog.

Aan het eind van de 18e eeuw speelde de Amerikaanse Revolutie, waardoor veel verschillende staten hadden te kampen met financiële schulden. Het idee ontstond toen om deze aan de landelijke regering toe te wijzen. Het plan was om deze schulden te verwerken door belastingen op onder andere whiskey in te stellen. Met andere woorden maakte de Amerikaanse regering in 1791 dezelfde fout als de Engelse regering zo’n honderd jaar eerder.

Door belastingen in te stellen op de ingrediënten van whisky, het productieproces en whiskey als eindproduct, liep het ook hier uit de hand. Er ontstond een opstand in de staat Pennsylvania. Belastinginners werden aangevallen door boze boeren en whiskyproducenten. De toenmalige president George Washington besloot er troepen op af te sturen om de controle terug te krijgen.
Uiteindelijk na veel strijd, overwonnen de republikeinen dankzij de opstandige rebellen en de andere tegenstanders van de whiskeytax de federalistische partij van president Washington. De whiskeytax werd tijdens het presidentschap van Thomas Jefferson in 1802 weer afgeschaft en de rust keerde terug.

De perfectie van de blend whisky en de wijndruifluis

In de tweede helft van de 19e eeuw waren in principe twee gebeurtenissen ingrijpend voor de evolutie van whisky. Dit was de eerste echt succesvolle blend whisky van de Usher-broers en daarnaast het heersen van de wijndruifluis.

Andrew en John Usher

De Schotse whiskydestilleerders Andrew en John Usher kwamen met de eerste echt succesvolle blend whisky: Old Vatted Glenlivet. Zij wisten deze blend whisky vervolgens tot een wereldwijd succes te maken. De Old vatted Glenlivet werd in 1879 officieel een trademarkproduct. Het gevolg hiervan was een vete tussen allerlei whiskydestilleerderijen over het alleenrecht om hun whisky ‘Glenlivet’, genaamd naar een bekende Schotse whiskyregio te mogen noemen. Na dat dit uiteindelijk opgelost was, werd hun firma een belangrijke speler in de North British Distillery Company. Dit was een samenwerking tussen verschillende destilleerderijen, om het graanmonopoly van de Distillers Company LTD (een vergelijkbare samenwerking) tegen te gaan. Deze North British Distillery Company bestaat vandaag de dag nog steeds en vormt de basis van een belangrijke samenwerking tussen allerlei blended whisky-producerende destilleerderijen uit Schotland.

Phylloxera – de wijndruifluis

Eind negentiende kregen wijnboeren flink te kampen met de zogeheten wijndruifluis, ook wel phylloxera genaamd. Deze plaag was vanzelfsprekend slecht voor de oogst en daardoor de hoeveelheid en kwaliteit van de wijn. Het gevolg hiervan was dat er minder wijn beschikbaar was, maar ook dat er minder nieuwe soorten wijn op de markt kwamen. In Frankrijk was het rond 1900 zelfs zo ernstig dat zo’n 70 procent van de wijndruiven dood was. Dit was allemaal goed voor de whiskydestilleerderijen, die hierdoor meer gingen verkopen.

De Volstead Act en de drooglegging in Amerika

Whisky was populair, omdat mensen genoten van alcohol. Echter heeft alcohol ook altijd een keerzijde gehad. Vanaf de opkomst van whisky heeft deze drank ook altijd voor een toename in alcoholmisbruik geleidt. In fysieke daden dacht men dat dit de voornaamste reden was voor dit een groot aantal gevallen van huiselijk geweld, ongevallen en ziekten. Een bekend feit is dat rond 1830 de volwassen Amerikaanse burger wekelijks gemiddeld twee flessen sterkedrank consumeerde. In 1893 werd de Anti-Saloon League opgericht om hier wat aan te doen. Zij voerden actie om het gebruik van sterke drank tegen te gaan en de consumptie in openbare plekken als saloons terug te dringen.

In 1920 bereikte deze inmiddels landelijke discussie het hoogtepunt. De weerstand was zo groot dat de overheid de prohibitie instelde in de vorm van de beroemde Volstead Act. Dit onderdeel van het achttiende amendement van de grondwet zorgde dit voor het verbod op productie, verkoop en inkoop van zogeheten ‘intoxicating liquors’. Dit betekende alle alcoholische dranken met meer dan 0,5 procent alcohol.

Het gevolg

Van het een op de andere dag waren whiskydestilleerderijen verboden. Dit zorgde voor drooglegging en een sterk tekort aan drank. Er werd toen vanzelfsprekend stiekem sterkedrank geproduceerd en gesmokkeld. De drooglegging is juist de reden dat de agressie toenam. Het betekende de opkomst van de georganiseerde misdaad. Een bekend voorbeeld hiervan is de Maffia die steeds meer macht begon te krijgen. Het produceren van whisky was alleen nog heel beperkt toegestaan voor medicinale of religieuze doeleinden.

In 1930 beseften de democraten vlak voor de verkiezingen dat het verbieden van sterke drank heel onpopulair was en dat terug-legaliseren hun ticket naar de macht was. Op 22 maart 1933 zorgde Franklin Roosevelt er inderdaad voor dat licht alcoholische dranken als bier en wijn (tot 3,2 procent) weer legaal waren. Roosevelt sprak toen de bekende woorden: “I think this would be a good time for a beer”. Vervolgens werd op 5 december 1933 ook alle sterkere drank opnieuw legaal, op bepaalde gebieden na. Staten konden dit namelijk zelf bepalen. Het zou dan nog dertig jaar duren voordat de whiskyproductie weer op hetzelfde niveau was als dat het voor de drooglegging was.

Hoe de Japanse whisky de wereld veroverde

Shinjiro Torii en Masataka Taketsuru zijn de absolute pioniers van de Japanse whiskyindustrie. In de jaren 20 van de vorige eeuw richtten zij de allereerste whiskystokerij op. Taketsuru was naar Schotland geweest om daar de fijne kneepjes van het vak te leren, om deze kennis vervolgens in eigen land om te zetten in zeer succesvolle whiskymerken. Ze begonnen als onderdeel van Torii’s bedrijf Kotobukiya. Later stichtte hij Taketsuru ook zijn eigen bedrijf, genaamd Nikka. Dit laatste whiskymerk bestaat nog steeds en is bij de betere slijterijen en ketens nog steeds te krijgen.

Japanse vs Schotse whisky

Het feit dat Taketsuru naar Schotland is geweest om de kunst van het whiskymaken te leren, heeft ervoor gezorgd dat Japanse whisky in het algemeen sterk lijkt op de manier waarop Schotse whisky gemaakt wordt. Om een voorbeeld te noemen wordt Japanse whisky net als de meeste Schotse tweemaal gedestilleerd. Er is lange tijd gedacht dat Japanse whisky daarom wel goed was, maar de originele Schotse whisky’s natuurlijk nooit kon overtreffen. Echter is uit blinde tests gebleken dat de Japanse whisky’s warempel als lekkerste worden ervaren. Het zou gaan om het water dat wordt gebruikt in het Japanse brouwproces. Dit smeltwater zou een vleugje menthol hebben van de dennenbomen, die een Japanse whisky karakteristiek en lekkerder maken. Dit is nooit als feit vastgesteld en dus een mythe. Het feit blijft wel dat Japanse whisky’s de laatste twintig jaar veel grote prijzen winnen. Wat knap is voor een land waarin anno 2018 nog geen honderd jaar whisky wordt gemaakt.

Innovatie uit de whiskymarkt

De whiskymarkt is niet direct op het eerste gezicht een zeer bewegelijke en dynamische markt. Echter is het toch de wereld van de whisky waarin men ervoor heeft gezorgd dat er op het gebied van marketing, branding en communicatie wat innoverende vernieuwingen zijn ontstaan.

De oorsprong van het merk

In de 21e eeuw zit de wereld vol met merken, die de hele dag overal om je heen waar te nemen zijn. Er was echter een tijd zonder merken. Het Engelse woord voor merk is ‘brand’. Dit woord stamt af van veeboeren die hun vee eeuwen geleden al brandmerkten om makkelijk te kunnen zien welk vee van hun was.

De eerste echte fysiek waarneembare ‘brands’ komen uit de alcohol-industrie uit de tijd dat het aantal destilleerderijen en wijnhuizen toenam. Ook hier ontstond het probleem dat wijn- en whiskyvaten er hetzelfde uitzagen, waardoor het soms onduidelijk was wat van wie was. De vaten werden toen gebrandmerkt met de achternaam of familienaam van die producent of destilleerder om ze te kunnen herkennen. Zodoende waren de eerste merken ter wereld alcoholmerken.

De eerste reclame

Niet alleen het eerste merk, maar ook het eerste reclamefilmpje komt uit de whiskywereld. In 1898 is een filmpje gemaakt met Schotse mannen in o.a. de typerende rokjes. Zij staan in alle vrolijkheid te dansen voor een bord waarop staat ‘Dewar’s, It’s Scotch’. Het whiskymerk Dewar’s bestaat nog steeds en is in vrijwel iedere slijterij te koop.

Niet alleen mensen drinken whisky

De populariteit van whisky blijft niet alleen beperkt tot de mens. Ook zowel in het dierenrijk als in het hiernamaals wordt al eeuwenlang van whisky genoten.

The angel’s share/the angel’s tax

Ook in de hemel wordt whisky gedronken. De legende zegt namelijk dat engeltjes zo van whisky houden dat ze er ook altijd een slokje van meegenieten. Dit komt bij het scheikundige feit vandaan dat gemiddeld twee tot vier procent van de whisky die in vaten ligt te rijpen, verdampt. Dit gebeurt voorafgaande aan het moment dat het in de fles terecht komt. Dit wordt the angel’s share (het engelenaandeel) of the angel’s tax (de engelenbelasting) genoemd.

Vee

Tenslotte houden zelfs dieren van whisky. Dat wil zeggen: de overblijfselen uit het productieproces. De liefde tussen whiskydestilleerderijen en veeboeren is vrij hecht. Dit komt doordat zij zeer nuttig zijn voor elkaar. Bij het destilleerproces van whisky blijft een soort pulp achter dat bestaat uit gebruikte grondstoffen als maïs en graan. De veeboeren nemen dit heel graag over omdat dit uiterst voedzaam is en dus goed voor de koeien. Ze gaan hier zelfs meer melk door geven. De destilleerderijen zitten op hun beurt weer met minder afval. Dat is nog eens een geweldige samenwerking.