Verleden en heden van het vrouwelijke bierkruid gagel

Gagel is een aromatische struik van natte, venige en voedselarme gebieden. Er bestaan zowel mannetjes als vrouwtjes en die kunnen zowaar van geslacht veranderen! Vrouwelijke gagel – en niet vrouwelijke hop – was ooit het belangrijkste bierkruid in het noordwesten van Europa. Na een eeuwenlang verbod op het gebruik ervan in bier, krijgt deze plant opnieuw de aandacht die ze verdient. En niet alleen in verband met bier.

Volksnamen als inspiratiebron

Brabantse peper, Brabantse myrte en Drentse thee zijn volksnamen voor gagel (Myrica gale). Ze wijzen op de aromatische harsklieren en het medicinaal gebruik van deze plant, waarvan de geur wat aan laurierblaadjes doet denken. Deze namen geven bovendien een idee van waar deze struik te vinden was of is. Ook de oude volksnamen post en porst - die specifiek naar een gebruik als bierkruid zouden verwijzen - hebben te maken met vindplaatsen. Voorbeelden daarvan zijn Postel (provincie Antwerpen) en Posterholt (provincie Noord-Brabant). Beiden gelegen in de Kempische zandstreek tussen Vlaanderen en Nederland. De oorsprong van de naam gagel blijft tot dusver in nevelen gehuld. Gagel kwam en komt ook elders voor. Zelfs aan de andere kant van de Atlantische oceaan. Maar nooit te ver in het binnenland, waar het continentale klimaat niet verdragen wordt. Op veel plekken in de lage landen zijn de gagelstruiken verdwenen door ontwatering en landbouw.

Middeleeuws bierkruid

Een combinatie van archiefstudie en archeologie heeft opgehelderd dat vrouwelijke gagel – en niet hop – tijdens het grootste deel van de middeleeuwen het belangrijkste bierkruid was in het noordwesten van Europa. In heel Vlaanderen en het oude Brabant was gagel destijds het hoofdbestanddeel van gruit, een kruidenmengsel dat zowel de smaak als de bewaring van het bier moest verzekeren. De precieze samenstelling van dat mengsel is tot op heden een goed bewaard geheim gebleven. Een beroemde middeleeuwse fan van gruut- of gagelbier was Hildegard van Bingen (1098-1179), die zelfs niet naliet om haar afkeur van hop te laten blijken. Waarom ze dat precies deed is jammer genoeg niet duidelijk.

De handel in gruit

De adellijke familienaam Gruuthuse verwijst naar middeleeuwse pakhuizen waar in het wild verzamelde takken met gagelbloesems of -vruchtjes werden opgeslagen om te verkopen. Wie Gruuthuse zegt, verwijst alweer naar een vindplaats. In dit geval de streek ten zuiden van Brugge (provincie West-Vlaanderen), waar gagel vandaag een zeldzame verschijning is. De naam gruut houdt uiteraard verband met gruit, waarop eertijds een niet onaanzienlijke belasting werd geheven.

Hop verdringt gagel

Tijdens de dertiende eeuw werd gagel als bierkruid verdrongen door vrouwelijke hop. Gehopte bieren zouden beter bewaren en daardoor beter geschikt zijn voor transport. Het is echter ook een feit dat heel wat smoezelige geruchten over gagel de ronde hebben gedaan. Een postume en herziene uitgave van het kruidenboek van Dodoens uit 1644 vermeldt dat: "de vrucht selve met eenighen dranck inghenomen de herssenen schadelijck is." Verder staat er dat gagelbier "het hoofd seer ontstelt ende den mensche seer haest droncken maeckt." Elders haalt Dodoens nochtans aan dat het gebruik van gagel in wijn zorgt voor een welriekende smaak, het sterken van de maag en het vermijden van... hersenbeschadiging. Sommigen bronnen houden het bij een economische machtsstrijd, waarbij het monopolie van gagel werd vervangen door een monopolie van hop. Wat er ook van zij, gagel werd eeuwenlang verboden ten voordele van de handel in hop.

Wederopstanding als gagel-extract

Pas sinds de jaren 1990 is het gebruik van gagel bij ons in ere hersteld. Onder meer als een bestanddeel van Gageleer. Gageleer is een blond streekbier van hoge gisting waaraan naast hop ook gagel uit het natuurreservaat De Liereman in Oud-Turnhout is toegevoegd. Het recept komt van hobbybrouwer Louis Meulders uit Beerse, een andere Kempische gemeente in de provincie Antwerpen. Een truc in dit recept is het gebruik van een alcoholisch extract van gagelbloesems in plaats van enkel de bloesems zelf aan het brouwsel toe te voegen. Dit zou ten goede komen aan de smaak. In 2009 staat brouwingenieur Annick De Splenter aan de wieg van de Gentse Stadsbrouwerij Gruut. De samenstelling van het gebruikte kruidenmengsel wordt echter angstvallig geheim gehouden en het is zelfs niet helemaal zeker of er ook gagel in zit.

Het gebruik van gagel in Schotland

Wie tijdens de zomer in een van de uitgestrekte Schotse heidegebieden heeft rondgestruind, heeft meer dan waarschijnlijk al eens te maken gehad met "midges." Dat zijn die bijzonder vervelende kleine mugjes die zelfs je tent kunnen binnenglippen wanneer je het niet verwacht. Onder meer daarom hebben de Schotten een insectenwerende spray op de markt gebracht op basis van een extract van gagel en enkele andere aromatische kruiden zoals lavendel. Gagel wordt in het Engels "bog myrtle" genoemd, te vertalen als veen-myrte, wat doet denken aan de volksnaam Brabantse myrte in de lage landen. Net zoals bij ons vandaag wordt gagel ook in Schotland als bierkruid gebruikt, zoals bij de productie van het heidebier Fraoch Heather Ale. In de traditionele Schotse keuken krijgen gagelvruchtjes een plaats onder de naam "bayberry." Bay is het Engelse woord voor laurier en we zagen reeds dat het aroma van gagel hier enigszins aan doet denken. De gedistilleerde "essentiële olie" van gagel - zeg maar het sterke parfum ervan, dat wordt verdund in bijvoorbeeld amandelolie - zou dan weer goede diensten bewijzen bij huidproblemen zoals acne.