Historisch recept: Theriacum Andromachi

Het oudste en meest beroemde kruidenmengsel uit de geschiedenis is zonder meer het Theriacum Andromachi. Een mengsel dat meer dan 2000 jaar in gebruik geweest is, al werd het in de loop van de geschiedenis wel regelmatig gewijzigd. Het was in de eerste plaats bedoeld als antidotum ter bescherming tegen vergiftiging. Volgens de legende was Koning Mithridates van Pontus, die leefde van 121 tot 64 v. Chr., zo bang om vergiftigd te worden, dat hij dagelijks een beetje vergif innam om immuun te zijn tegen allerlei gifstoffen. Vermoedelijk werd de formule van zijn Mithridaticum samengesteld door zijn lijfarts Krateuas Rhizotomikos, die een niet bewaard gebleven kruidboek met afbeeldingen heeft samengesteld , waaruit ook Dioskorides ruimschoots heeft geput. De Romeinen hebben de formule na hun overwinning op Mithridates teruggevonden en bezorgd aan Andromachus, de lijfarts van Nero, die de formule verbeterde. Dat werd de beroemde Theriacum Andromachi, de theriak of theriakel met meer dan 100 ingrediënten, die gold als het beste en meest universeel antidotum. Eeuwenlang heeft het in de farmacopees van al de steden in Europa stand gehouden en er werd zo veel belang aan gehecht, dat de bereiding ervan gepaard ging met een uitgebreid ceremonieel.

Naam theriacum.

De benaming: Theriacum (Thèr, feram, wild dier, slang), is bedacht door Nicander van Kolofon in de 2de eeuw v. Chr., de vader van de Ttoxicologie. Er ontstond een Nederlandse versie van deze Theriacum Andromachi, dank zij de Brugse apotheker Jan Bisschop die het tot Hofapotheker bracht aan het Keizerlijk Hof te Wenen en gestorven is te Gent in 1664. In zijn boek 'Het Nieu verbetert en vermeerdert Licht der Apothekers en Distilleerkonsf beschrijft hij de 'Triakel van Andromachus de Oude, in Grieksche verssen beschreven ende in Neder-duytsche naghevolgf:

Soo ghy Triakel maeckt van oudt soo seer verheven
Volght 't welck Andromachus in G'rieckx verss' heeft beschreven...

Samenstelling van de theriakel.

De Triakel was een panacee t.t.z. een geneesmiddel dat voor alles goed was, speciaal als tegengif en dat later vooral gebruikt werd tegen de pest en andere verschrikkelijke ziektes. De samenstelling is zeer uiteenlopend, sommige auteurs zeggen dat het bestaat uit 67 ingrediënten, andere spreken van 85 en sommigen houden het bij 120. Er werd er met de originele formule veel geknoeid; er bestaan tientallen formules; iedere schrijver of opsteller van een farmacopee voelde zich geroepen sommige stoffen weg te laten en andere er bij te voegen. Het kwam zover dat de Theriakel op het eind van zijn bestaan slechts enkele ingrediënten meer bevatte. De formule van de Theriak uit de Belgische farmacopee van 1885, die rechtsgeldig bleef tot 1906, bestond uit de volgende formule: Pulvis aromaticus (een mengsel van gelijke delen gemberwortel, kinabast en kardemonvruchten), serpentariawortel, opiumextract, wijn en honing.

In sommige formularia, werden de ingrediënten tot vier gereduceerd, daarom sprak men van Theriaca Diatessaron of thériaque des pauvres (met vier ingrediënten), nl. gentiaan, laurierbessen, mirre en aristolochia rotunda en honing als oplosmiddel. De hoeveelheid ingrediënten was ook verwarrend omdat sommige toevoegingen al mengsels waren. In de samenstelling van de originele triakel komt bv. voor Trochisci Hedichroi, letterlijk tabletten met schone kleur. Sommigen tellen dit als één ingrediënt, alhoewel deze tabletten uit 19 verschillende stoffen zijn samengesteld. Maar sommige van deze stoffen, waaruit de Trochisci Hedichroi is samengesteld komen reeds afzonderlijk voor in de formule van de Theriacum.

Venetiaanse theriak.

In de oorspronkelijke theriak-formule kwam ook slangenvlees voor de Trochisci Viperini, de tabletten met slangenvlees. Slangenvlees werd beschouwd als het hoofdbestanddeel van de theriak In het water waarin deze slangen werden gekookt was reeds dille en zout en om ze tot tabletten te maken werd brood toegevoegd. De tabletten konden bewaard worden en waren dus altijd gereed voor gebruik. Men sprak ook wel van Venetiaanse theriak omdat de slangen die gebruikt werden vooral adders waren uit de streek van Venetië.

De theriakbereiding was zeer ingewikkeld, vergde veel tijd en eerlijkheid, daarom werd het in een keer gemaakt voor al de apothekarissen van de streek. Dat ging met een uitgebreid ceremonieel gepaard; de apotheker die theriak wilde bereiden moest eerst al de ingrediënten samenbrengen en tentoonstellen. Dan kwamen de oudermans van de apothekers,
de stadsdocters en andere notabelen om deze te keuren. Als alles goed bevonden werd kon de apothekaris overgaan tot de menging. Er bestaan in de archieven nog verslagen van dergelijke ceremonieën, zoals bv. de bereiding van de triakel te Luik in 1774. Ook in het Hospitaal Sint-Jan te Brugge werd jaarlijks een grote hoeveelheid teriak vervaardigd.

Zweedse kruiden.

Vreemd genoeg is de theriakel niet verdwijnen, hij is alleen de laatste tientallen jaren opnieuw opgedoken onder de vorm van.....de zogenaamde Zweedse kruiden, een kruidenmengsel waar naast een aantal laxeerkruiden zoals Aloë en een aantal bitterstofplanten zoals Engelwortel ook de Venetiaanse theriak als een ingrediënt weer opduikt. Dus ook een mengsel in een mengsel. En ook een mengsel dat zogenaamd voor alles goed is. Maar de Zweedse kruiden dat is weer een ander verhaal.