Wat is de oorsprong van frieten?

Frieten worden wereldwijd gegeten. Elk land kent ze en heeft zijn eigen gewoontes als ze frieten eten. Nederlanders houden van hun patat en Belgen hebben een vaste dag in de week om frieten te eten of er wordt na een vakantie rechtstreeks naar de lokale frituur gereden. Ook heeft iedereen zijn favoriete frituur waar geen enkel ander frituur tegenop kan. De friet is duidelijk iets om trots op te zijn, maar wie dat recht heeft is minder duidelijk. Over het ontstaan ervan doen namelijk verschillende verhalen de ronde. In het Engels worden ze ‘french fries’ genoemd en de Fransen zijn trots op hun ‘patates frites’, maar België staat wereldwijd wel bekend om zijn frieten. De oorsprong van frieten is dus niet duidelijk, maar er zijn wel veel bekende en minder bekende vermoedens.

De eerste sporen van frieten in de geschiedenis

De vroegste mythes over frieten gaan terug tot de 16e eeuw. De Heilige Teresa van Avilla, een Spaanse, zou volgens dit verhaal de uitvinder van de frieten zijn. Ze frituurde toen al stukjes aardappel. Die aardappelen kweekte ze in de kloostertuinen van de hervormde karmelietessen. Aardappels waren namelijk versterkende voeding voor zieken. Haar werkwijze (frieten bakken met een steelpan) werd afgebeeld door Francisco Rizi, op een van zijn schilderijen, geschilderd rond 1675.

Ook in andere zuiderse landen werden groenten al in vet gebakken. In de 18e eeuw staan er dan ook variaties op gefrituurde aardappels in kookboeken. Dit zou over frieten kunnen gaan, want de recepten verwijzen naar ‘pommes de terre frites’. Deze ‘pommes de terre frites’ werden wel gefrituurd, maar werden meestal ook in schijfjes gesneden, voorgekookt en daarna kort gefrituurd of aangebakken in de olie of het vet.

Friturende vissers in België

De volgende mythe speelt zich af in de 18e eeuw in België. Deze mythe is ook de reden waarom Belgen geloven dat ze de oorspronkelijke uitvinders zijn van frieten en men wereldwijd zou moeten spreken over Belgian fries. Jo Gérard, een historicus, had een bijna gelijknamige voorvader: Joseph Gérard. In een manuscript uit 1781 beschrijft hij het frituren van aardappel en waarom vissers dat toen deden. In Namen, Andenne en Dinant hadden mensen toen de gewoonte om kleine visjes te vangen in de Maas. Die bakten ze dan in olie. Vooral de armen deden dat om hun dagelijkse maaltijden aan te vullen. In koude periodes, als het water bevroren was, was vissen onmogelijk. Daarom sneden ze, ter vervanging, aardappelen in de vorm van kleine vissen en frituurden die. Het manuscript zegt ook dat de Belgische bewoners dit al 100 jaar deden, wat de Belgische oorsprong van frieten in het jaar 1681 plaatst. Dat is ongeveer hetzelfde moment als de Spaanse ontdekking van gefrituurde aardappel.

Bij dit verhaal zijn er echter wel een aantal inhoudelijke zaken die niet duidelijk zijn of niet kunnen kloppen. Eerste en vooral werd het manuscript nooit gepubliceerd. Daardoor is het nooit door anderen gelezen en gecontroleerd en zijn de feiten van het verhaal dus niet bevestigd. Een tweede probleem ligt bij de aardappel. Die werd in 1735 pas geïntroduceerd in Namen en men kon geen frieten maken met een groente die men nog niet kende. Het is dus niet mogelijk dat mensen in Namen al 100 jaar frieten maakten, zoals het manuscript beweert. Het laatste vraagteken speelt in op het feit dat vooral de arme bevolking frieten at in de mythe. De olie of vet die gebruikt wordt om frieten te bakken was duur en was zelfs voor de gewone man een luxeproduct. De arme bevolking zou nooit zo veel duur vet gebruiken om frieten te bakken, als ze ook andere, goedkopere manieren hebben om aardappelen te eten.

French fries

Frieten ontstonden in Frankrijk in de tweede helft van de 18e eeuw. Dit verhaal kan teruggebracht worden naar een heel specifieke plaats: de eetkraampjes op de Pont Neuf in Parijs. Die eetkraampjes verkochten Pommes Pont Neuf en zijn dus de eerste frituren. Pommes Pont Neuf zijn frieten die 2 cm dik zijn en nog altijd verkocht worden in Frankrijk.

De Pommes Pont Neuf kwamen later ook naar België maar hoe dit gebeurde is niet helemaal duidelijk. Er zijn twee verhalen en het eerste speelt zich af tussen 1852 en 1870. Franse vluchtelingen van het Tweede Keizerrijk kozen België als toevluchtsoord en namen de uitvinding mee. Het tweede verhaal spreekt dat tegen. In 1852 aten Belgen namelijk al frieten. Sinds 1848 werden ze al gebakken door een zekere meneer Fritz.

Of toch Belgisch?

Meneer Fritz heet voluit Frederic Krieger. Fritz kwam uit een kermisfamilie. De eerste frietkraam stond dan ook op de kermis van Luik. Vanaf 1848 zijn er brieven met aanvragen te vinden voor een staanplaats op de Sinksenfoor in Antwerpen. Die brieven bevestigen dat meneer Fritz toen al aan het werk was. Zijn mobiele frituur in Luik stond er waarschijnlijk al in 1838. Dat was geen mobiele frituren zoals we die nu kennen, maar wel een stootkar. De frieten werden gebakken op een gewone kachel, vaak gestookt met hout en kolen.

Na zijn overlijden nam zijn vrouw de zaak over en stond onder andere op de Gentse Foore in 1868. Drie jaar later, nadat ze in Doornik uitgeroepen werd tot ‘la Doyenne de la friture’, overleed ze, maar de frituurtraditie in België bleef overeind.

Vanaf 1880 zijn er ook vaste frietkoten. Die stonden meestal in de buurt van stations en op centrale pleinen. Tussen 1950 en 1980 kent de frituur op straat zijn hoogdagen en vind je ze terug op elk plein, bij elk gemeentehuis of kerk. Ook in restaurants kon je frieten krijgen voor heel goedkope prijzen. In 1911 kostte een pak friet in een Brussels restaurant 25 cent. Nu is de Belgische frietcultuur nog altijd een groot succes en vind je er frituren in verschillende vormen en op verschillende locaties.

Wat wel verschilt is de manier waarop de Belg frieten eet. Frieten werden in een puntzak geserveerd en sommige frituren doen dit nog steeds. Dat is dus niet (veel) veranderd, al wordt er meer en meer gekozen voor een papieren of plastieken bakje. Hoe we frieten eten, is wel anders. Sauzen of bijkomende producten voor extra smaak werden toen nog niet echt gebruikt. Soms koos men er weleens voor om mayonaise, mosterd, een gekookt ei, pickles of zure haring bij de frieten te eten, maar over het algemeen werd dit zelden gedaan. Nu is dat aanbod sauzen enorm toegenomen en zijn er verschillende Engelstalige varianten aan het lijstje toegevoegd. Frieten worden tegenwoordig ook aangevuld met een frituursnack, gekozen uit een lange lijst mogelijkheden.

Zelfgebakken frietjes in België

Wie frieten wil eten, kan ze ook altijd zelf bakken. Dat is in België al sinds het einde van de 19e eeuw mogelijk voor de gemiddelde Belg. Vanaf dat moment was frituurvet geen luxeproduct meer, maar wel een betaalbare vloeistof om thuis zelf te frituren. Dat frieten een belangrijk onderdeel van de Belgische identiteit waren en zijn, wordt bewezen door scholen die het product zo belangrijk vonden dat aangeleerd werd dat een goede friet dubbel gebakken wordt. De frietkotcultuur werd zelfs opgenomen in de Inventaris van Immaterieel Cultureel Erfgoed.

Frieten van Russische oorsprong

Een andere mythe is dat frieten van Russische oorsprong zouden zijn. Deze mythe werd veroorzaakt door meneer Fritz. Wie een groot pak friet wou, moest een ‘Russe’ bestellen en wie een klein pakje friet wou, bestelde een ‘Cosaque’. De grote pakken friet werden meer verkocht, waardoor de naam bleef bestaan. Zijn inspiratie voor frieten is niet duidelijk, waardoor de naamgeving misschien de enige aanwijzing is.

‘French fries’

Het verhaal van de term ‘french fries’ zorgt voor nog meer discussie over wie de oorspronkelijke uitvinder van gefrituurde aardappelen is. De benaming is ontstaan bij Britse en Amerikaanse soldaten tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zij zaten toen aan het Belgisch front en maakten daar kennis met frieten. Ze hoorden iedereen in hun omgeving Frans praten en kozen daarom voor de benaming ‘french fries”.

Bij deze mythe zijn er ook vraagtekens. De Eerste Wereldoorlog speelde zich af tussen 1914 en 1918, maar Amerikaanse kookboeken wisten al eerder van het bestaan van frieten af. Al veel eerder zelfs, want in 1865 is er al een recept voor ‘french fried potatoes’ terug te vinden in een Amerikaans kookboek. ‘French fries’ verwijst hier niet naar Frankrijk, maar wel naar de manier van bakken. ‘To french’ is daarnaast een bepaalde manier van snijden. Deze laatste verklaring zorgt voor een bijkomend probleem, want die specifieke snijmethode wordt pas in 1940 in kookboeken vermeld.

Frieten van Nederlandse oorsprong?

De oorsprong van frieten ligt niet in Nederland. Zij maakten pas kennis met frieten rond 1920. Een mogelijke reden hiervoor zijn Belgische vluchtelingen die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland trokken en hun frietcultuur meenamen.

Wat wel van Nederlandse oorsprong is en de basis vormt voor de Belgische friet is het Bintje, de beste aardappelsoort om frieten te maken. Die aardappel werd uitgevonden door Kornelis Lieuwes de Vries. Hij was onderwijzer en werkte daarnaast in de landbouw. In 1898 kreeg hij de vraag om een proefveld voor aardappelteelt te maken. Hij beheerde dat veld 25 jaar en creëerde in die 25 jaar 150 aardappelrassen. Slechts één soort werd een succes, het Bintje. Het Bintje ontstond in 1905, uit een kruising van twee andere soorten, en werd vernoemd naar een oud-leerling van Kornelis. In Nederland was het Bintje jarenlang de belangrijkste aardappel op het menu en ook in België is het tot op de dag van vandaag de beste aardappel om frieten te maken.

Conclusie

De oorsprong van frieten kan zowel in Frankrijk liggen met de Pommes Pont Neuf of in België dankzij Frederic Krieger. Als zijn benaming voor zijn grote pak friet niet zonder reden was, ligt de oorsprong misschien zelfs in Rusland. Daarnaast zijn er verschillende oudere bronnen die het over variaties van frieten hebben en die gaan terug tot de 16e eeuw.

In ieder geval, het ontstaan van frieten was, los van de mythes, altijd commercieel. Zowel in Frankrijk als in België werden de frieten verkocht in frietkramen, die uitgroeiden tot een grotere frietcultuur die later uitbreidde tot in Nederland en omstreken. De friet of patat wordt namelijk in elke snackbar verkocht. Deze frietcultuur leeft tot op de dag van vandaag nog en de Belg met zijn frietje is misschien een stereotype. Toch heeft iedereen weleens een gefrituurde aardappel geproefd en genieten we er soms net iets vaker van dan gezond is.