Gele gentiaan, likeurplant voor de maag

Gentiana lutea L., de Gele gentiaan is samen met het duizendguldenkruid onze bekendste bitterstofplant.Van nature komt hij nog steeds veel voor op bergweilanden, waar hij veelvuldig vertrapt wordt door onschuldige koeienpoten, maar dat lijkt zijn stevige wortel niet te deren. Met zijn recht omhoog groeiende bloemstengel en zijn gegroepeerde gele bloemen in verschillende etages, verschilt hij veel van de lage, blauwbloeiende berggentiaantjes.

Geschiedenis

Volgens Dioscorides is de naam afkomstig van koning of doctor Gentius van Illurië (ca. 167 voor Christus). Hij zou een gentiaansoort als middel tegen de pest gebruikt hebben. Dioscorides is ongetwijfeld de bekendste doctor-herborist uit de Oudheid. Hij adviseerde de Gentiaan tegen een waslijst van kwalen en problemen. Petrus Nijlandt (1682) omschrijft het gebruik als volgt : "Voor vergift, en beten van verwoet Gedierte / Voor verstoppinge van het Ingewandt, slappe Maag, Wormen, Graveel en opgestopte Maendstonden der Vrouwen / Voor alderhande Koortsen / Voor Zijdepijn, en die van binnen gekwetst zijn.' Dodonaeus bestrijkt zelfs de huid met het sap van de wortel 'voor placken van de Huid'. Culpeper, de bekendste Engelse herborist, schrijft in zijn 'Complete Herbal' uit 1826 : 'they are under the dominion of Mars ... it strengthens the stomach exceedingly, helps digestion, comforts the heart ... the powder of the dry roots helps the bitings of mad dogs and venemous beasts ... '.

De plant was en is opgenomen in vele farmacopeeën o.a. als 'Radix Gentianae rubrae' in de Pharmacopoea Borussica (1799) als Tinctura amara.

Recept:

• Summitatum Centaurii minoris
• Pomorum Aurantii immaturorum
• Radicis Gentianae
• Singulorum Uncias duas
• Zedoariae Unciam unam concisis etcontusis affundi Spiritus Vini rectificati Libras tres.

Vrij vertaald is dit een bittertinctuur met de bloeitoppen van duizendguldenkruid, de onrijpe bitter appelsienen, de gentiaanwortel en een soort geelwortel (Curcuma zedoaria Rosc.).

Ook in de vierde Nederlandse Pharmacopee (1915) vinden we de gentiaanwortel terug met beschrijvingen als ' ... stukken lang 40cm en meer, dik tot 4cm, in drogen toestand bros, in vochtigen meer taai en buigzaam ... '

In onze eeuw is het Dr. Leclerc die de eerste onderzoekjes inventariseert en de Gentiaan in zijn eigen praktijk uitprobeert [1]. Hij vermeldt ook de koortswerende werking, die door vele deskundigen uit het verleden zo hoog gewaardeerd werd. Deze koortswerende werking was waarschijnlijk overgewaardeerd door Matthiolis, Gesner en Pauli, maar toch is er wel wat van waar als we Tanret [2] mogen geloven. Hij gebruikte Gentiaan als de beroemde kinine geen afdoende resultaten gaf.

Wortel

Van onze geneeskrachtige Gele gentiaan is het de wortel 'Gentianae radix' die, gedeeltelijk in het wild maar ook als gekweekte plant geoogst, gedroogd en verwerkt tot tinctuur of likeur, als bittertonicum gebruikt wordt.

De wilde wortels worden vooral geoogst in de bergstreken van Frankrijk, Spanje en de Balkanlanden. Het verzamelen in de natuur is streng gereglementeerd. Het rooien in de zware kleiachtige en met stenen doorgroefde grond vergt trouwens flinke inspanningen. Ik kan er over meepraten !

De planten moeten minimaal 5 jaar oud zijn en worden pas laat in het najaar geoogst. Dan is de grond dikwijls al met een sneeuwlaag bedekt wat het er allemaal niet makkelijker op maakt.

Vroeger liet men de verse wortels, op een hoop gestapeld, gisten om een mooie roodbruine kleur en een krachtig aroma te verkrijgen. Spijtig genoeg veranderen daardoor de geneeskrachtige stoffen (gentiopicrine) in de plant. Beter is dan ook de wortels snel met kunstmatige warmte (± 60°C) te drogen en daarna eventueel een half jaar te laten liggen, waardoor de gewenste kleur eveneens ontstaat [3].

Bitterstof is werkzame stof

Zoals het woord aangeeft, bitterstoffen zijn proefbaar. Voor een herborist zijn zintuiglijk herkenbare bestanddelen altijd erg boeiend ondat we zo, zonder chemische analyse, de medische werking van een plant kunnen bepalen. De chemici hebben deze stoffen natuurlijk verder uitgeplozen. Secoïridoïden noemen zij de sterk smakende moleculen met vooral gentiopicrine (3%), swertiamarine en amarogentine [4]. De sterkte van deze stoffen wordt afgemeten aan zijn bitterwaarde. Zo kan amarogentine nog geproefd worden in een verdunning van, hou je vast, 1 op 58 miljoen. In deze minimale dosering kan die stof nog een therapeutische werkzame smaakprikkel doorgeven naar het vegetatieve zenuwstelsel. Bitterstoffen zijn duidelijk het hoofdbestanddeel in Gele gentiaan en consoorten. Toch zitten er nog een aantal andere, gelvormende stoffen (zoals pectine) in deze plant, die er voor zorgen dat de gedroogde wortel in water sterk kan opzwellen.

De gele kleur wordt veroorzaakt door xanthonkleurstoffen en de subtiele maar toch eigen geur is afkomstig van een kleine hoeveelheid etherische olie. De geur heeft merkwaardig genoeg iets weg van gedroogde vijgen. De smaak is natuurlijk bitter, maar de eerste smaakseconde heeft juist iets verraderlijk zoet, wordt dan intens bitter, wat nog erger wordt als je een slok water drinkt om de smaak door te spoelen.

Smaakprikkel veroorzaakt de werking

De smaakprikkel is bij het gebruik van bitterstofplanten erg belangrijk voor een goed therapeutisch effect. De smaakpapillen in de mond moeten signalen kunnen doorgeven naar de hersenen om zo het vegetatieve zenuwstelsel te prikkelen, dat op haar beurt de hele stofwisseling, maar vooral de maag, aanzet tot afscheiding van maagzuur en andere spijsverteringbevorderende stoffen. Zo werkt de Gele gentiaan als aperitivum (eetlustopwekker) en als digestivum (spijsverteringbevorderend). Bitterstofplanten hebben ook allemaal een galdrijvende werking, wat hun veelzijdigheid op de spijsvertering nog vergroot. Naast zijn invloed op de spijsvertering heeft gele gentiaan ook een tonusverhogende, roborerende en koortswerende werking. Uit dieronderzoek bleek ook de bronchiaalsecretie aangezet te worden. Dat moet natuurlijk nog verder onderzocht worden, maar toch is er in Duitsland al een preparaat op de markt waar men van die slijmoplossende werking gebruik maakt.

Gentiana lutea is een onschuldige plant met weinig of geen bijwerkingen, toch kunnen mensen met een sterk werkende maag en een hoge zuurprodukte deze plant beter niet gebruiken. Logisch ! Zij hebben bitterstofplanten helemaal niet nodig.

Indicatie: dyspepsie

Dyspepsie is de algemene term voor maagproblemen zoals opgeblazenheid, zwaar en branderig gevoel, braakneigingen en gebrek aan eetlust. Bij mensen met deze problemen wordt er meestal geen organische oorzaak gevonden, waardoor men niet als 'echt ziek' wordt beschouwd. Deze situatie leidt dikwijls tot frustratie, angst en irritatie. Terwijl juist deze psychologische factoren die oorzaak zijn van de functionele maagproblemen. Bitterstofplanten in kleine hoeveelheden over lange termijn ingenomen, kunnen in deze gevallen een stabiliserende werking uitoefenen op de maag via het vegetatieve zenuwstelsel. Een combinatie met kalmerende planten zoals kamille en citroenmelisse kan dan nuttig zijn. Ook Gele gentiaan met carminativa (gasverdrijvende planten) zoals Karwij, Venkel en Anijs werken goed, vooral als er ook nog darmproblemen bijkomen [5].

Indicatie: gebrek aan eetlust

Anorexia, gebrek aan eetlust, vraagt gewoon om Gele gentiaan. Kinderen die niet willen eten, magere kinderen soms met ijzertekorten reageren zeer goed op 5 druppels gentiaantinctuur in wat pepermunt- of oranjebloesemthee. Zelfs bij anorexia nervosa kan Gele gentiaan goede diensten bewijzen, ook al zijn dan psychothera-peutische maatregelen noodzakelijk. Persoonlijk denk ik dat fenegriekzaad (Trigonellafoenum graecum L.) daar ook een goed middel voor is. Voor mensen met een zwakke maag is Gele gentiaan de ideale gezondheidsplant.

Receptuur of hoe de plant te gebruiken

Traditioneel werd gentiaanwortel veel verwerkt met alcohol tot tinctuur of kruidenbitter. De oertinctuur moet er geel tot roodbruin uitzien en sterk bitter smaken. De kruidenbitters en likeuren zijn minder gconcentreerd, hebben dus een mindere bittere maar toch stevige smaak. Naast de bitterstofplanten worden er meestal ook aromatische kruiden zoals Anijs, Engelwortel en de Bittere sinaasappel in verwerkt. Ook een aantal specerijen, vooral kaneel en kruidnagel zijn gezonde en geurige ingrediënten in onze aperitiva.

Gentiaanwijn (Ph. Fr. VI)

• Gentiaanwortel 30g
• Ethanol 60° 60ml
• Witte wijn 1000ml

Bereiding:
Gentiaanwortel met ethanol overgieten, 48 uur trekken (max.), wijn toevoegen, 10 dagen trekken, regelmatig schudden en nadien filtreren.

Indicatie / Gebruik:
Eetlustopwekkend, spijsverteringsbevorderend bij gebrek aan eetlust, slechte vertering.

Dosering:
2 x daags 100ml, 30 minuten vóór de maaltijd.

Provencaalse aperitiefwijn

• Chicoreiwortel 2 eetlepels
• Gentiaanwortel gesneden 2 eetlepels
• Suiker 150g
• Citroenschil 1
• Wijn (rosé of wit) 1000ml

Bereiding:
Macereren (op kamertemperatuur laten trekken) gedurende 48 uur, filtreren en dan 100ml alcohol van 90° toevoegen.

Nota:
Dit is een recept van Suzanne Robert, één van de weinige nog overgebleven gediplomeerde herboristen in Frankrijk. Ze wordt ook wel Suzanne Tisane genoemd.

Maagthee (St. Zul. 2019.99.99, officieel Duits apothekersrecept)

• Gentiaanwortel 20 g
• Oranjeappelschil 20 g
• Duizendguldenkruid 25 g
• Alsemtoppen 25 g
• Kaneelbast 10 g

Een koud aftreksel (maceraat) van Gele gentiaan is de meest gebruikte bereidingswijze. 's Avonds in de week zetten, 's morgens uitzeven en lauw warm, in kleine hoeveelheden over de dag verdeeld opdrinken.

Op een gedroogd stuk wortel kort kauwen of zelfs maar even likken is mijn 'geliefde' manier van gebruik. Niet te lang in de mond houden, de zeer bittere smaak is niet alleen onaangenaam, maar kan dan zelfs braken veroorzaken. Wat soms ook nuttig kan zijn !

Besluit

Bitter is een smaak die in onze moderne maatschappij ondergewaardeerd wordt. Als we er van uitgaan dat alle smaken een fysiologische en psychologische invloed uitoefenen op ons lichamelijk en geestelijk welzijn en dat alle smaken op een harmonieuze manier in ons aanwezig moeten zijn, dan lijkt het mij verstandig om de overheersing van het 'zoet' te neutraliseren met wat meer 'bitter'. Bitterstofplanten, ook in de keuken, kunnen daarbij een handje helpen.

Info foto

De typische, gegroefde wortel van Gele gentiaan, geoogst in september bij Bellegarde en Diois in de Drôme provencale.