Ontbijtkoek, van oudsher geliefd product

Ontbijtkoek heeft de naam een gezond en verantwoord voedingsproduct te zijn en wordt voornamelijk als tussendoortje gegeten. In hoeverre klopt dit imago dat ontbijtkoek heeft? De Consumentenbond heeft er onderzoek naar gedaan (november 2009) en het Voedingscentrum heeft zo zijn richtlijnen. Dan is er nog het schadelijke acrylamide, hoe zit het daarmee?

Ontbijtkoek, vertrouwd en geliefd

Ontbijtkoek is een vertrouwd en geliefd product in Nederland en wordt bij de broodmaaltijd of als tussendoortje gegeten. Er zijn verschillende soorten verkrijgbaar en sommige daarvan zijn gebaseerd op streekgebonden varianten, zoals de oudewijvenkoek die oorspronkelijk uit het noorden van ons land komt. Een paar jaar geleden werden er 100 miljoen ontbijtkoeken verkocht (2007), dat is twee keer zoveel als zeven jaar daarvoor. Het is dus duidelijk dat er steeds meer van gegeten wordt, wat te maken heeft met het imago van gezond tussendoortje. In een gemiddeld huishouden wordt één ontbijtkoek per maand gekocht.

Ouwe koek

Men weet niet precies hoe oud ontbijtkoek is maar meer dan 4000 jaar geleden werd door de Egyptenaren al koek gemaakt van een mengsel van granen, honing en specerijen, zoals peper. Deze koek werd meegegeven aan vooraanstaande overleden mensen als offer aan de goden. Ook in het oude Griekenland werd koek gebakken waaraan peper werd toegevoegd: peper was duur en men geloofde dat dit demonen zou weren. Ook de Romeinen kenden offerrituelen met koek. Daardoor werd koek beschouwd als een bijzonder voedingsmiddel dat men zijn belangrijke gasten voorzette als teken van gastvrijheid.

Deze gebruiken zien we in onze tijd nog terug: streekgebonden varianten van koek worden aangeboden aan de koninklijke gasten tijdens een bezoek ter gelegenheid van Koninginnedag. In Brabant en Limburg bij een bruiloft voor het bruidspaar peperkoek gebakken in de vorm van een hart, als symbool van de liefde. Ook werd peper en zout gestrooid voor het huis van het bruidspaar om boze geesten schrik aan te jagen. Deze oude rituelen bestaan nog steeds. In het zuiden van Nederland wordt ontbijtkoek ook tegenwoordig vaak nog peperkoek genoemd.

Ontbijtkoek in soorten en maten

Ontbijtkoek is tegenwoordig in vele varianten verkrijgbaar zoals bijvoorbeeld volkoren, met minder suiker, met extra vezels of als kruidkoek. Er zijn koeken met toevoegingen zoals gember, gekonfijte vruchten zoals sukade, parelkandij, honing, karamel, rozijnen, zonnebloempitten, stukjes noot of chocolade, appel, kaneel of een combinatie ervan. De bovengenoemde oudewijvenkoek heeft een lichtere kleur en smaakt naar anijs.

Er zijn grote en kleine verpakkingen te krijgen en ook fabrikanten van ontbijtkoek spelen in op de behoefte van de consument als het gaat om het gemak van kant-en-klaarproducten: voorgesneden ontbijtkoek en per stuk verpakte plakken of repen ontbijtkoek zijn ook te koop, meestal in een verpakking van vier of zes stuks. Ook aan kinderen is gedacht.

Ingrediënten en voedingswaarde van ontbijtkoek

Ontbijtkoek wordt gemaakt van roggemeel en water waaraan suikers toegevoegd worden in de vorm van glucose-fructosestroop en parelsuiker, en verder glycerol (stabilisator), plantaardige oliën en vetten, specerijen, rijsmiddel (natriumbicarbonaat, zuurnatriumpyrofosfaat), gebrande suiker en aroma. De klassieke ontbijtkoek, dus zonder extra toevoegingen heeft de volgende voedingswaarde:


(gegevens: Peijnenburg)

Consumentenbond en Voedingscentrum over ontbijtkoek

De waarden van andere soorten zullen iets anders zijn omdat de ingrediënten per soort ontbijtkoek verschillen. Over het algemeen kan gezegd worden dat ontbijtkoek niet zoveel calorieën en zout bevat, en erg weinig verzadigd vet, maar wel veel suiker.

Tot deze conclusie komt ook de Consumentenbond, die in november 2009 onderzoek heeft gedaan naar twintig soorten ontbijtkoek. Alle onderzochte soorten scoren zeer goed op het punt van verzadigd vet: het gemiddelde percentage is 0,7 % (0,7 g per 100 g). Een tussendoortje mag 13 % verzadigd vet bevatten om nog als gezond te gelden.

Het Voedingscentrum hanteert zo'n grens ook voor wat betreft de hoeveelheid zout: tussendoortjes komen in de voorkeurscategorie van deze instelling als ze per 100 g minder dan 0,4 g natrium (1 g zout) bevatten. Alle onderzochte soorten ontbijtkoek scoren goed tot zeer goed op dit punt in het onderzoek.

Acrylamide

Acrylamide is een stof die ontstaat door de reactie van suikers met het aminozuur asparagine, een bouwsteen van eiwitten.
Dit gebeurt bij verhitting boven de 100 °C van producten die veel zetmeel bevatten zoals aardappelen en granen.
Acrylamide is kankerverwekkend gebleken in proefdieren en is dat mogelijk ook voor de mens. Deze stof komt voornamelijk voor in frites, chips en ontbijtkoek.

Hoewel Nederland geen norm heeft voor de inname van acrylamide, bestaat die wel in Verenigde Staten. Daar is de aanvaardbare dagelijkse inname (ADI) gesteld op 0,2 microgram per kilo lichaamsgewicht. Dat betekent dat iemand die 70 kg weegt nog veilig dagelijks 14 microgram van deze stof kan binnenkrijgen. Volgens het onderzoek van de Consumentenbond bevat een plak ontbijtkoek gemiddeld 6 microgram acrylamide, en kan iemand met een gewicht van 70 kg dus 2 plakken per dag eten zonder boven de Amerikaanse norm uit te komen.

Er is in ons land wel onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van acrylamide in ons voedsel. Dit werd gedaan in 2002 door de VWA, de Voedsel- en Waren Autoriteit, en daarbij werd ook ontbijtkoek onderzocht. Uit dit onderzoek bleek dat ontbijtkoek toen gemiddeld ruim 1000 microgram acrylamide per kilo bevatte. Hierop werd het productieproces aangepast en na 4 jaar werd opnieuw onderzoek gedaan: het acrylamidegehalte bleek te zijn afgenomen met bijna tweederde.

In de test van de Consumentenbond bleken 12 van de 20 onderzochte soorten ontbijtkoek goed tot zeer goed te scoren op dit punt. De koeken van de bekende merken zoals Peijnenburg, Bolletje, Van Zoelen, Wieger Ketellapper en Modderman vallen daar in ieder geval onder. Enkele andere (huis)merken scoorden minder goed, wat in de praktijk betekent dat iemand na het eten van één plak van zo'n koek direct boven de Amerikaanse norm zit als het gaat om de inname van acrylamide.

Ontbijtkoek en het gebit

Ontbijtkoek blijft plakken aan de tanden, vooral in de groeven van de zijkanten van de kiezen, en omdat het veel suiker bevat is de keus voor dit voedingsmiddel niet altijd de beste keus voor een tussendoortje. Vooral voor kinderen lijkt een gewone bruine boterham een betere keus als het gaat om het gebit.

Koken met ontbijtkoek

Ontbijtkoek kan ook gebruikt worden bij het koken: het kan worden verwerkt in soepen, vlees- en gevogeltegerechten, in groentegerechten en toetjes. Koekfabrikant Peijnenburg heeft hiervoor recepten op zijn website gezet.

Verantwoord tussendoortje?

Al met al kan ontbijtkoek best een verantwoord tussendoortje genoemd worden omdat het vetarm is, weinig zout en calorieën bevat. Het bevat wel veel suiker, dus voor wie alles bij elkaar genomen een gezonde keus wil maken blijft ook hier het motto "ja, maar met mate" gelden.

Koekhappen: koninklijk vermaak

Koekhappen is al sinds jaar en dag een geliefde bezigheid bij feestelijke gelegenheden: hierbij wordt een plak ontbijtkoek aan een touwtje opgehangen en een (eventueel geblinddoekte) persoon moet de koek zonder gebruik van de handen zien op te eten. Zelfs de koninklijke familie ontkomt niet aan dit volksvermaak. Een variant op dit spel is te zien in de reclames van Peijnenburg voor hun ontbijtkoek.