De pijp is uit de gratie

Een pijp is een apparaatje dat bestaat uit een buis met aan één van de uiteinden een komvormige houder. Hij wordt gebruikt om smeulende tabak te roken, die in de komvormige houder zit. Roken is in dit verband het inhaleren van tabaksrook, die vanuit de houder door de buis wordt gezogen, nadat de tabak in brand is gestoken. Jarenlang is de pijp en het pijproken door veel mannen gebezigd maar langzaam uit de gratie geraakt en wel zodanig dat er weinig pijprokers zijn overgebleven. Overigens wordt dat door mensen uit de omgeving van de voormalige rokers meestal niet betreurd.

Koppen van pijpen dikwijls van meerschuim

Pijpen zijn er in vele vormen en gemaakt van diverse materialen. De eerste pijpen bestonden uit witgebakken klei. Later werden pijpen uit porselein vervaardigd en koppen van de pijpen uit meerschuim of hele modellen uit speciale houtsoorten als bruyèrehout (wortelhout).

De modellen van de pijpen kunnen ook heel verschillend zijn. Vaak zijn de buizen strak en recht maar er komen ook modellen voor in gebogen vorm. Het mondstuk is altijd verbreed om meer houvast te bieden in de mond. Bij bepaalde modellen komt het soms voor dat de komvormige houder is voorzien van een klein dekseltje. Veel pijpen zijn versierd met fraai houtsnijwerk of met de meest uiteenlopende afbeeldingen op de koppen.

Pijproken komt uit Virginia

De kennismaking met pijproken door de Westerse wereld vond plaats in Virginia. De indianen daar rookten gedroogde tabaksbladeren in handgemaakte houten pijpen. Zeelieden die dat zagen namen die activiteit al gauw over. Op lange zeereizen werd pijproken populair vanwege de honger stillende werking. Via de zeevaart kwam het roken naar Europa. In de tweede helft van de 16e eeuw was het verschijnsel in elk geval bekend in steden als Amsterdam, Hoorn en Enkhuizen. De oudst bekende vermelding dat er werd gerookt stamt uit Enkhuizen, waar een verbod was uitgevaardigd op het roken op kerkelijke hoogtijdagen.

Amsterdamse pijpindustrie

In plaats van hout werd in Nederland witte klei als grondstof gebruikt in de pijpmakerijen. Daarvoor werd steeds meer klei ingevoerd vanuit de ons omringende landen. Roken werd in grote steden als Amsterdam veel sneller geaccepteerd dan op het platteland. In Amsterdam zorgde de snelle groei van de bevolking ervoor dat alles wat met roken te maken had van groot economisch belang werd. De pijpfabricage werd een echte vorm van industrie met specialisten voor elke stap in de productie, wat vergelijkbaar is met het tegenwoordig zo verafschuwde lopende-band-werk.

Teloorgang kleipijp

Ook in andere steden ontstaat een bloeiende pijpnijverheid zoals in Gouda. Daar had men veel meer oog voor het uiterlijk en de kwaliteit van de pijp en werd het een soort modeartikel met creatief versierde pijpenkoppen. Gouda hield tot ongeveer 1750 de toppositie vast, mede door de eigen pijpenmarkt. Maar later gaat het minder goed met de pijp en ontstaat er meer belangstelling voor snuiftabak, de sigaar en uiteindelijk ook de sigaret. Aan het begin van de 20e eeuw neemt de pijp slechts een zeer bescheiden positie in. Daar komt bij dat de houten pijp de kleipijp verdringt en deze alleen nog maar op kleine schaal wordt gemaakt.

Fabricageproces van de kleipijp

De witte klei onderging eerst een aantal behandelingen. Verontreinigingen werden eruit gehaald, de klei werd gemalen en moest daarna besterven voordat hij geschikt was om verder te verwerken. De tweede bewerking was het met de hand rollen van de juiste hoeveelheid klei tot een sliert, met aan het eind een soort prop. Dit halffabrikaat was na enkele dagen aanstijven geschikt om een ijzerdraadje door de sliert te rijgen, wat het rookkanaal moest worden. Daarna werd het geheel in een metalen pijpmal geplaatst en tenslotte werd met een persvorm de holte in de pijpenkop geperst. Het laatste proces werd door vrouwen uitgevoerd, namelijk het wegwerken van oneffenheden. Luxe pijpen werden ook nog gepolijst. Uiteindelijk werden de pijpen gebakken, wat meestal door pottenbakkers gebeurde, omdat die daar het meeste verstand van hadden en over de apparatuur om te bakken beschikten.